Heleen Melk
Heleen Melk zag in 1888 het levenslicht in Purmerend. Ze wist al vroeg dat ze verpleegster wilde worden en meldde zich op 16-jarige leeftijd bij het krankzinnigengesticht Meerenberg in Santpoort. Hoewel ze zeer gemotiveerd was, bleek de dagelijks praktijk van het verplegen tegen te vallen. Ze herinnerde zich deze periode als een tijd waarin ze vaak bang was. Aansluitend haalde ze in 1912 het diploma Algemene Ziekenverpleging in het Rotterdamse Bergwegziekenhuis. Met het A en B-diploma’s op zak vertrok ze naar het Wilhelmina Gasthuis in Amsterdam, waar ze nog de specialisatie voor kraamvrouwverpleging volgde.
Voor de klas
Met zoveel diploma’s bleek Heleen Melk de juiste kandidaat om in 1923 verpleegkunde docent te worden in het Gemeente Ziekenhuis Zuidwal in Den Haag. Zij was een van de eerste docenten die zo’n functie uitoefende. Volgens een van haar leerlingen waren de lessen van zuster Melk een feest. De les kon gaan over bloemschikken of beginnen met een Japans sprookje en altijd zat er een leerzaam moment in. Haar lessen waren doorspekt met anekdotes uit haar eigen opleidingstijd, die ze al acterend voordroeg. Iedere week begon met een spreuk of uitspraak van een bekende schrijver. In eerste instantie was zuster Melk vrij formeel en gereserveerd tegenover haar leerlingen, maar als ze haar nodig hadden, stond ze voor hen klaar. De leerlingen herinnerden zich haar als streng maar rechtvaardig. Ze heeft de functie van docent gedurende 10 jaar uitgeoefend. In deze periode zat ze samen met coryfeeën als verpleegkundigen Vernède en Meyboom in de examencommissie van Nosokómos, de vakbond uit 1900.
Naar het buitenland
Zuster Melk was geobsedeerd door de vraag hoe je leerling-verpleegsters het beste kon opleiden. Ze hield de ontwikkelingen in het buitenland dan ook nauwlettend in de gaten. De Nederlandse verpleegkundige opleidingen liepen volgens haar achter ten opzichte van die in Denemarken, Amerika of Engeland. Voor toonaangevende vakbladen als Het Ziekenhuiswezen en Tijdschrift voor Ziekenverpleging schreef ze tientallen artikelen over de noodzaak van een betere opleiding. In 1929 kon Heleen Melk met behulp van beurs een lange wereldreis maken en aan de Columbia University te New York een cursus voor verpleegkunde docenten volgen.
Haar tien geboden
Misschien wel de belangrijkste erfenis die zuster Melk heeft nagelaten aan de verpleging is het leerboek De Praktijk der Ziekenverpleging, verschenen in 1931. Generaties verpleegkundigen zijn ermee opgeleid. Het vooral op de praktijk georiënteerde leerboek beleefde herdrukken in 1941 en 1947, waarbij in totaal zo’n 12.000 exemplaren over de toonbank gingen. Zijn beroemdheid ontleent het handboek echter aan de zogenaamde ‘10 geboden voor Verplegenden’, meteen in de inleiding prominent aanwezig. Deze 10 regels zijn met enige fantasie nog net zo bruikbaar als nu, met een inhoud die zich richt op het welbevinden van de patiënt. Het eerste gebod werd de meest bekende waarbij de verpleegster werd opgeroepen ‘in de ziekenkamer vòl van Uw zieken, leeg van Uzelf’ te zijn.
1. Wees vol van Uw zieken, leeg van Uzelf
Word dan pas verpleegster als ge er naar verlangt Uw naaste, de gemeenschap, te dienen. Als ge U ‘geroepen’ voelt zieken te helpen en begrijpt, dat ge in de ziekenkamer vol van Uw zieken, leeg van Uzelf moet zijn.
2. Bedenk de grote verantwoordelijkheid, die de ziekenverpleging U oplegt
Bedenk hoe één onnauwkeurigheid, één fout, het leven van een mens, het geluk van een familie kan vernietigen.
3. Een intelligente gehoorzaamheid wordt verwacht
Anderen kunnen gehoorzamen is één der eerste eisen. Doch een intelligente gehoorzaamheid wordt hier verwacht, niet een botweg uitvoeren van bevelen.
4. Grotere kennis en bedrevenheid alléén geven het recht, de plaats der verwanten in te nemen
Bedenk wel, dat ge in liefde en zorgzaamheid een moeder, een echtgenote, een dochter, nooit kunt overtreffen.
5. Verwaarloos Uw uiterlijk zo min als Uw innerlijk, noch Uw manieren
Een eerste indruk kan van zoveel betekenis zijn voor den zieke, die zich aan U moet toevertrouwen, voor de familie, die de zieke aan U moet overlaten. Wellevendheid maakt het leven van allen, die met U in aanraking komen, aangenamer, ook van Uw collega’s.
6. Treed beslist op
Overweeg te voren, stel U eerst goed op de hoogte, doch àls ge handelt, handel dan kalm en zeker, opdat Uw patiënt zich vol van vertrouwen aan U kan overgeven. Zo zult ge een hulp en een steun voor hem worden en hem kunnen helpen, de vaak slappe wens om te genezen, te maken tot de krachtige wil om te genezen.
7. Spreek nooit over Uw patiënt, of over zijn ziekte, met anderen
Al, wat in de uitoefening van Uw beroep ter Uwer kennisse komt, moet beschouwd worden als een ambtsgeheim. Ook in Uw leerjaren, vóór ge de belofte tot stilzwijgen hebt afgelegd.
8. Spreek en beweeg U rustig
Haastige, drukke mensen zijn een kwelling voor een zieke. Maar, rustig zijn sluit vlugheid en opgewektheid niet uit. Een zonnige zuster is een zegen in de ziekenkamer, waar de vreugde ook haar scepter kan zwaaien, zij het op stille wijze.
9. Leef hygiënisch, voorkom besmetting, zorg voor geregelde ontspanning
Doordring U van de grote waarde van het gezegde: Voorkomen is beter dan genezen. Niet alleen ten bate van Uw zieke, doch ook van Uzelf. Leef hygiënisch, voorkom besmetting, zorg voor geregelde ontspanning, die – geen grote inspanning worde.
10. Houd de naam van Uw ziekenhuis, corps hoog
Streef er naar, Uw beroep te verheffen. In dezelfde mate als het aanzien der verplegenden stijgt, neemt het vertrouwen in hen toe. Gij doet oneindig meer voor Uw patiënt, als ge hem technisch wel uitstekend helpt, doch hem door Uw optreden dit vertrouwen ontneemt, zodat hij zich in Uw hoede niet veilig en geborgen weet.
Na 1934 stopte zuster Melk noodgedwongen met werken en ging ze samenwonen met haar vriendin Cora Kosman. Kosman, die nog door Heleen Melk zelf was opgeleid, was van Joodse afkomst, wat haar tijdens de Tweede Wereldoorlog kwetsbaar maakte. Beide vriendinnen woonden in Blaricum waar ze volgens hun buurvrouw Annie Romein-Verschoor een teruggetrokken bestaan leidden. Tot op hoge leeftijd bleef Heleen Melk publiceren over de verpleging, al voelde ze zich door het vroege overlijden van haar vriendin eenzaam en bedroefd. Heleen Melk overleed op 21 oktober 1973 in Amsterdam.
Heleen Melk en Kora Cosman op 7 juli 1934, ergens hoog in de bergen.